2. معرفی آثار
ویژگی منحصر به فرد آثار عبرت این است که وی چون کاتبی خوش‌خط بود و با اصول نسخه‌نگاری و تهیۀ کتب آشنایی کامل داشت، همۀ آثارش را با خط زیبا و کم‌نظیرش، به بهترین شکل ممکن، بدون حتی یک مورد قلم‌خوردگی به رشتۀ تحریر درآورده و یکی از ارزشمندترین مجموعههای تاریخ هنر و فرهنگ و ادب معاصر را به یادگار گذاشته است. این آثار بر اساس درجۀ اهمیت عبارتند از:
1-2 مدینةالادب
معرفی و مشخصات نسخه
تک نسخۀ مدینةالادب که به شماره‌های 967 (جلد نخست) و 968 (جلد دوم) در تالار نسخ خطی کتابخانه و موزۀ مجلس شورای اسلامی محفوظ است، در تاریخ 30/03/1323ش، در جلسۀ شورای چهلم به مبلغ 9500 ریال خریداری شده است .جلد نخست، که در 27 ذی القعدۀ 1360ق به پایان رسیده، در قطع رحلی به ابعاد 33 × 8 × 5/19 و در 31 سطر، بر روی کاغذ فرنگی نخودی نوشته شده و جلد آن تیماج قهوهای، دارای لچکی و ترنج و نیم‌ترنج با نقاشی برجستۀ گل و بلبل است. جلد دوم که کتابت آن در چهارشنبه 24 ذی القعده 1360ق برابر با 26 آذر 1321ش شروع شده، در قطع رحلی به ابعاد 9× 35 × 21 در 41 سطر، بر روی کاغذ فرنگی سفید نوشته شده است. اوراق جلد دوم بعد از مرگ مؤلف صحافی شده و فاقد فهرست اسامی شعرا بوده و اوراق سفید بسیار دارد، که مؤلف موفق نشده آن‌ها را کامل کند.چاپ عکسی این نسخه در سال 1376 به همّت غلامرضا فدایی عراقی، (رئیس وقت کتابخانه و موزۀ مجلس) توسط انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، در سه جلد انجام گرفته است.
اهمیت و میزان اعتبار
عبرت در تهیۀ این تذکره از اطّلاعات شخصی خود که در هفده سال مسافرت به نقاط مختلف ایران به دست آورده، بهره برده و همۀ یادداشت‌های او از دیده‌ها و شنیده‌هایش، از ریزترین تا مهم‌ترین مطالب، در آن منتقل شده است. اهمیت این موضوع وقتی بیشتر می‌شود که بدانیم بیشتر این اطّلاعات دسته اولند و در جای دیگری یافت نمی‌شوند و دیگر اینکه او چون نسخه‌پرداز و کاتب بوده به منابع فراوان و مهمی دسترسی داشته که به خوبی از روی مهم‌ترین و بهترین آن‌ها اقتباس کرده و در تلفیق اطّلاعات و نوشتن آن‌ها از دید هنری و ذوق ادبی خودش نیز کمک گرفته و دقتی بی‌نظیر در نگارش جزئیات به کار برده است. وی برای مستند کردن اثرش با بسیاری از شعرای معاصر خود شخصاً وارد مذاکره شده و از آن‌ها خواسته تا شرح احوال خود و نمونۀ شعری‌شان را که به خط خود نوشته‌اند به همراه قطعه عکسی برایش بفرستند تا آن‌ها را در ضمن معرفی درج کند. (برای نمونه پژمان بختیاری و پیدای همدانی شرح حال خود را با خط خودشان برای وی فرستاده‌اند). ولی وی اکتفا به این مذاکرات نکرده و در مورد کسانی که دسترسی به آن‌ها نداشته یا از دنیا رفته بودهاند و یا تمایل به همکاری با وی نداشته‌اند، به تحقیق از معاصران پرداخته و شخصاً به تهیۀ نمونۀ شعریِ آن‌ها از کتابخانه‌های شخصی و جمعآوری دست‌خط و عکس آن‌ها از اینجا و آنجا با زحمت فراوان پرداخته است.
او چون کاتب بوده به خط افراد نظر خاصی داشته و به همین خاطر امروز دست‌خط بسیاری از شاعران و بزرگان را در این اثر میتوان دید که در جای دیگری وجود ندارند. علاوه بر این معاصر بودن عبرت با شاعرانی که شرح حال آن‌ها را نوشته و مراودۀ وی با آن‌ها، احتمال سهو و خطاهای تاریخی را بسیار کم کرده و همچنین نسخ آثار بسیاری از شعرایی که وی اشعار و مطالبی از آثار آن‌ها آورده، گم شده و موجود نیست.
نکتۀ جالب توجه دربارۀ اهمیت کار عبرت این است که وی وقایع سیاسی و اجتماعی عصر خود را با آوردن اشعاری که در مورد این وقایع سروده شده، مثل آینهای نشان داده و به همین خاطر با مراجعه به این تذکره میتوان به اوضاع روزگار و شرایط اجتماعی شاعران این عصر پی برد.
محتوی و مضمون
این اثر غول‌آسا در دو قسمت بزرگ تهیه و تألیف شده است؛ قسمت نخست شامل زندگینامۀ شعرای معاصر عبرت است و قسمت دوم همانند دایرةالمعارفی شامل اطلاعات جغرافیایی، تاریخی، ادبی و فرهنگی مهم است. در جلد نخست 74 شاعر در متن، 133 شاعر و 498 دانشمند در حاشیه، و در جلد دوم 33 شاعر در متن و 529 دانشمند در حاشیه معرفی مختصر و کامل شده‌اند.
